Làm ra tiền đã khó, nhưng chi tiêu tiền càng khó hơn. Biết cách quản lý tài chính cá nhân, chi tiêu hợp lý sẽ giúp bạn trở nên tự chủ hơn, mở ra nhiều cơ hội phát triển hơn.
Chi tiêu
Tránh mua hàng bằng cảm giác
Đây là lỗi “thiên lệch dự đoán” (projection bias), nói về hiện tượng người tiêu dùng thường đánh giá sai nhu cầu của mình về một món hàng nào đó trong tương lai.
Ví dụ:
- Khi đi chợ cho cả tuần, nếu người mua hàng đang thấy đói, họ sẽ mua vượt mức cần thiết lượng thức ăn cho cả tuần tới
- Khi hát karaoke, người ta sẽ sắm cả dàn karaoke về nhà để rồi sau này nhận ra mình không có thời gian hay không thích hát karaoke đến như thế.
- Đặc biệt đúng cho các dịp như Black Friday, Cybermonday..
Lần tới khi quyết định mua, đặc biệt là các vật phẩm có giá trị lớn, bạn nên dành thời gian để đánh giá đúng hơn nhu cầu của mình, tránh trường hợp mua bằng cảm giác nhất thời.
Thói quen trì hoãn
Nếu bạn thuộc tuýp người khó có thể kiểm soát bản thân, thể hiện qua việc:
- Thường xuyên trì hoãn công việc.
- Lên kế hoạch đi gym nhưng không đi…
Chắc chắn bạn đang mắc vấn đề “thiên lệch hiện tại” (present bias).
Điều này có thể không phải là do lỗi của bạn – các nhà khoa học đang khám phá ra phần nào của bộ não quyết định để sinh tồn chứ không phải cố gắng.
Thần kinh được lập trình để hoạt động ở mức tối thiểu.
Nghĩa là nó sẽ ưu tiên việc nghỉ ngơi hơn là suy nghĩ.
Giải quyết vấn đề trên không hề dễ (hãy thử hình dung đến việc động viên một đứa lười tập thể dục đi tập khó cỡ nào).
Các công cụ ràng buộc có thể là:
- Gửi tiền vào một quỹ khó rút.
- Hình phạt nào đó mỗi khi chi tiêu mất kiểm soát.
- Sử dụng thẻ ghi nợ (debit card) thay vì thẻ tín dụng (credit card) để đảm bảo việc không chi nhiều hơn số tiền mình có. Nếu có thể, bạn nên đặt hạn mức chi tiêu mỗi ngày lên thẻ ghi nợ.
Đừng bao giờ tiêu thụ chỉ do “lỡ mua rồi”
Giả sử bạn bỏ ra 2 triệu ra mua vé đi liveshow, nhưng ngay đêm hôm trước liveshow lại nhận thấy rằng ngày hôm sau lại có một bài thi rất quan trọng, đến mức bạn chỉ thà ở nhà học bài thôi. Tuy nhiên, sau khi nghĩ về việc bỏ phí 2 triệu đã dùng để mua vé, bạn lại quyết định đến xem liveshow (lựa chọn ít mong muốn hơn) và thi cực tệ vào ngày hôm sau.
Đây là ví dụ điển hình của “ngụy biện chi phí chìm” (sunk cost fallacy). Tấm vé đã lỡ mua trong ví dụ trên là số tiền không thể lấy lại, nhưng vì sợ cảm giác phí bạn lại đưa ra một quyết định mà bạn ít mong muốn hơn. Lỗi này diễn ra ở trong nhiều hoàn cảnh khác: cố ăn thật nhiều chỉ vì đã quá tay đặt nhiều hàng, đâm theo một khóa học cực kỳ vô bổ chỉ vì đã lỡ đóng tiền, hay là theo đuổi một dự án thất bại vì lỡ dành nhiều thời gian công sức.
Lần tiếp theo bạn nên nhớ là: tiền đã chi, thời gian đã trôi qua, công sức đã bỏ ra thì không lấy lại được, nên hãy quyết định dựa vào điều tốt nhất và đi về phía trước, chứ đừng vướng bận những thứ đã lỡ ở phía sau.
Thống kê chi tiêu
Đối với những người trẻ lần đầu tiên có thu nhập cá nhân và chi tiêu bằng thẻ tín dụng, đi kèm với sự tiện lợi của việc thanh toán bằng thẻ là một nhược điểm: chúng ta không nắm rõ mình đã chi bao nhiêu. Nếu khi dùng tiền mặt hoặc thẻ ghi nợ, thì chúng ta chỉ cần nhìn vào ví để biết số tiền vừa rút vơi đi bao nhiêu, khi dùng thẻ tín dụng, các mục đã chi sẽ không “hiện ra ngay trước mắt” mà chỉ được ghi lại ở trong lịch sử thanh toán của thẻ. Điều này khiến nhiều người không thể kiểm soát được chi tiêu của mình.
Để tránh được tình trạng này, bạn nên thường xuyên thống kê chi tiêu (có thể là mỗi tuần), và hiện nay cũng có nhiều ứng dụng điện thoại giúp công việc này ngày càng dễ hơn. Nếu không đủ kiên nhẫn để dùng app trên điện thoại, tốt hơn hết bạn nên chi tiêu bằng tiền mặt để dễ kiểm soát hơn.
Tránh đóng “phí lơ đãng”
Có nhiều lúc chúng ta phải tốn nhiều tiền hơn cần thiết chỉ do là chúng ta đã không để ý đến một thông tin gì đấy, chẳng hạn như bị đóng tiền phạt vì đăng ký lớp học trễ, nộp lãi vì quên trả tiền ở thẻ tín dụng, hoặc khi bỏ qua một cơ hội đầu tư tốt vì không muốn đầu tư. Vấn đề này tưởng là nhỏ, nhưng cuộc đời còn có một vòng luẩn quẩn: những người càng bận bịu bươn chải thì lại càng ít có tâm trí để quan tâm tới cơ hội tiết kiệm tốt cho họ. Họ không hề thiếu thời gian hoặc tiền bạc mà họ chỉ thiếu tâm trí mà thôi.
Lời giải cho bài toán trên không đơn giản chỉ là lời khuyên “bạn nên để ý hơn”, mà phải là sử dụng các công cụ để hỗ trợ việc để ý hoặc nhớ một cách hiệu quả hơn. Các hoá đơn, và chi phí cần thanh toán nên được đặt ở chế độ thanh toán tự động hoặc dùng stickies hay ứng dụng để nhắc nhở.
Tiết kiệm và đầu tư
Khi vay mượn hoặc đầu tư, và nghĩ về lãi suất thực
Giả sử như bạn gửi tiết kiệm:
- Lãi suất ngân hàng 7%/năm:
- Lạm phát của năm đó là 4%.
Điều đó có nghĩa là số tiền của bạn sẽ tăng lên 7% một năm, nhưng vật giá cũng đắt hơn 4%.
Khi nói về sức mua của đồng tiền, thì số tài sản của bạn trên thực tế chỉ tăng 7%-4% = 3% mỗi năm.
Và đây là con số bạn nên nghĩ đến khi quyết định đầu tư hoặc vay mượn, thay vì nghĩ đến con số 7% kia.
Giả sử các bạn cho bạn bè mượn tiền không lấy lãi, mà lạm phát lên đến 5% mỗi năm.
Điều đó có nghĩa là trên thực tế thì bạn đã bị mất 5% số tiền cho mượn rồi đấy.
Chi phí cơ hội: không làm gì không có nghĩa là sẽ không mất
Giả sử bạn có một số tiền Y trong tay, và có thể do quá sợ rủi ro, bạn chỉ giấu tiền trong tủ. Và bạn nghĩ: “nhờ không làm gì, mình cũng sẽ không tốn gì cả.”
Thực ra, có một khái niệm kinh tế gọi là “chi phí cơ hội”, nếu biết thì có thể áp dụng được trong nhiều mảng của cuộc sống. Khi lựa chọn một hành động nào đó, chi phí cơ hội là lợi ích đạt được từ những lựa chọn tốt nhất mà bạn đã không chọn.
Trong mảng đầu tư tài chính cá nhân: không làm gì cũng là một dạng mất.
Bạn mất đi một cơ hội nhận được sinh lời từ các kênh đầu tư khác nhau.
Tất nhiên đầu tư thì sẽ có rủi ro, và tuỳ thuộc vào mức sợ rủi ro như thế nào bạn sẽ quyết định xem bao nhiêu phần trăm tài sản của mình sẽ đặt vào những kênh rủi ro (như bất động sản hoặc cổ phiếu, trái phiếu) và bao nhiêu phần trăm sẽ vào các kênh an toàn hơn (gửi tiết kiệm). Tuy nhiên, nếu bạn bỏ qua việc đầu tư, thì bạn có thể đang phải trả một chi phí cơ hội khá cao đấy.
“Đừng đặt trứng vào cùng một rổ”
Ông bà ta đã từng nói “đừng đặt toàn bộ trứng vào cùng một rổ”, hàm ý nói là đừng đặt toàn bộ tài sản của bạn vào một kênh đầu tư (vì nhỡ may rổ trứng có rơi thì sẽ mất hết toàn bộ trứng).
Đây cũng là khái niệm “diversification” – hay đa dạng hóa danh các mục đầu tư, vốn là một trong những nguyên lý cơ bản nhất của ngành tài chính.
Giả sử như bạn đã nghe lời khuyên từ mục số 7 và bắt đầu tập tành đầu tư.
Lời khuyên ở đây cho bạn là:
bạn nên đầu tư vào nhiều kênh khác nhau.
Và không chỉ về số lượng, mà còn về cả độ khác nhau giữa các loại tài sản nữa (correlation).
Nói nôm na, thì đầu tư vào hai công ty giống nhau khá nguy hiểm, vì một công ty đi xuống nghĩa là công ty còn lại cũng nhiều khả năng cũng sẽ hoàn vốn thấp; trong khi đầu tư vào hai công ty không liên quan đến nhau sẽ tốt hơn cho việc bảo vệ số tiền đầu tư của bạn.
Tránh xa bong bóng
Bong bóng kinh tế rất nguy hiểm, do trước khi bong bóng vỡ, giá của các hạng mục đầu tư tăng rất nhanh, tạo ra số tiền lãi lớn cho những người đầu tư. Bong bóng có thể xảy ra ở khắp nơi như trên: thị trường chứng khoán, thị trường bất động sản, hoặc thậm chí cả các vật phẩm thông thường như gia súc hay vật nuôi.
Bong bóng được định nghĩa là khi giá cả của một loại tài sản như nhà cửa hay cổ phiếu, chứng khoán tăng vượt và tách rời khỏi giá trị thực của tài sản đó, với phần lớn tăng giá là do đầu cơ (những người đầu tư vào một thứ chỉ vì họ nghĩ rằng giá của nó sẽ tăng lên). Chẳng hạn như một ngôi nhà ở mặt biển có thể tạo ra tổng thu nhập lên đến 10 tỷ đồng trong suốt phần đời của ngôi nhà. Tuy nhiên, ngôi nhà đó có thể được bán với giá cao gấp đôi chỉ vì một số người muốn mua ngôi nhà đó với giá cao hơn, với mục đích bán lại với giá cao hơn nữa. Khi bong bóng vỡ ra, người cuối cùng giữ sẽ phải chịu hậu quả vì đã mua với giá rất cao, trong khi giá trị thực của nó lại thấp hơn nhiều.
Vật phẩm nào mà giá trị càng khó được định giá sẽ càng dễ tồn tại bong bóng. Và khi người ta càng ít hiểu biết về tài chính, thì họ càng thấy bong bóng như là một cơ hội kiếm tiền nhanh và dễ dàng. Nhưng đừng quên rủi ro rất lớn rằng cái bong bóng ấy có thể sẽ vỡ ra khi bạn đang là người cầm nó trong tay. Nếu bạn thích cá cược và lướt sóng, thì bạn có thể chơi đùa với bong bóng. Nếu bạn là người muốn đầu tư tiết kiệm bình thường, thì hãy tránh xa những cơ hội mà bạn nghĩ là bong bóng. Cụ thể hơn thì bạn nên tự hỏi: giá trị của tài sản này đến từ đâu, và mức giá thực hiện tại của tài sản có xứng đáng với giá trị đó hay không.
Tránh lỗi “đâm lao thì phải theo lao” trong quá trình đầu tư
Cuối cùng, hãy quay trở lại “ngụy biện chi phí chìm” mà chúng ta vừa nhắc đến ở mục 3, nhưng bây giờ áp dụng vào mảng đầu tư. Giả sử như bạn đầu tư vào một cổ phiếu, và giá cổ phiếu đang giảm xuống rất mạnh. Vì sợ chốt lỗ, bạn lại quyết định giữ cổ phiếu ấy dù tình hình rất khó sẽ khả quan hơn.
Về khía cạnh tâm lý, thì con người hay sợ thua lỗ, đồng thời mang tư tưởng “đâm lao thì phải theo lao”, nghĩa là đã lỡ đầu tư vào rồi thì phải nhất định theo đến cùng. Chính vì tâm lý này khiến người đầu tư đưa ra các quyết định ngược lại với lý trí, dẫn đến những hậu quả là những phần lỗ đã có thể tránh được. Trong đầu tư, biết dừng đúng lúc là một chiến thuật khôn ngoan.
